Το γραφείο Aires Mateus είναι ένα πορτογαλικό αρχιτεκτονικό γραφείο που δημιουργήθηκε το 1988 από τον Francisco Xavier de Aires Mateus και τον Manuel Rocha de Aires Mateus.
Ο Manuel και ο Francisco Aires Mateus γεννήθηκαν στη Λισαβόνα το ‘63 και ’64. Αποφοίτησαν από το Faculdade de Arquitectura / U.T.L με ένα χρόνο διαφορά το 1986 και το 1987 αντίστοιχα. Aπό το 1983 άρχισαν να συνεργάζονται με τον αρχιτέκτονα Gonçalo Byrne ενώ από το 1988 ξεκίνησαν να αναπτύσσουν τα δικά τους έργα. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το γραφείο Aires Mateus στεγαζόταν στο στούντιο του Gonçalo Byrne στη συνέχεια όμως, λόγω της αυξανόμενης απαιτητικότητας των project, τους έκανε να δημιουργήσουν έναν μεγαλύτερο και αυτόνομο χώρο για να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις. Έκτοτε, ξεκίνησαν να αναλαμβάνουν περισσότερα έργα και μεγαλύτερης κλίμακας, με αποτέλεσμα να λάβουν πολλά εθνικά και διεθνή βραβεία.
Η πιο σημαντική πτυχή του έργου των Aires Mateus είναι ακριβώς αυτό που υπάρχει ανάμεσα στα πράγματα -η γλυπτική συνθήκη που έχει ως αποτέλεσμα την κατασκευή σκαλιστών χώρων σε μια συνεχή σχέση μεταξύ κενού και πλήρους.
Ο Gottfied Semper ορίζει την έννοια της “στερεοτομίας”, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια διαδικασία όπου ο χώρος ανασύρεται από τα στερεά και όχι ως ένα συνεχές που δημιουργείται τεκτονικά με την προσθήκη και την ένωση. Αυτή η έννοια προσφέρει ένα άνοιγμα στα έργα των Πορτογάλων αδελφών Aires Mateus, τα έργα των οποίων συνήθως περιλαμβάνουν την κοίλανση, την εκκαθάριση και την εκσκαφή στερεών – το σχεδιασμό μέσω της διαγραφής.
Η στερεοτομία, ωστόσο, δεν είναι μόνο θέμα αφαίρεσης, αλλά αγκαλιάζει και απαιτεί και το αντίθετό της: το σωρό, τη στοίβαξη και τη συσσώρευση. Δεδομένου ότι το ανάχωμα και η εκσκαφή συνδέονται στενά με τον λάκκο μέσω της αντιστροφής (ό,τι σκάβεται γίνεται στοίβαγμα), η στερεοτομία αφορά την αντιστρεψιμότητα του στερεού και του κενού.
Αυτός ο μηχανισμός διαπερνά εννοιολογικά το χώρο, ένα μεθοδολογικό σύστημα που εντοπίζεται σχεδόν σε όλα τα έργα τους, από τα μικρά βιβλιοπωλεία Almedina στη Λισαβόνα (1999/2000) και Πόρτο (2002) μέχρι το Santa Marta Lighthouse Museum στο Cascais (2003 / 2007), το σχήμα του οποίου μοιάζει με κομμάτια αποσαθρωμένου βράχου που γίνονται μέρος των υφιστάμενων κτιρίων. Εδώ, οι Aires Mateus έχουν συνδυάσει την αναζήτηση μιας αναγνωρίσιμης ιστορικής ταυτότητας με την ενιαία, μονολιθική φύση του δομημένου όγκου, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει μέσα ή έξω.
“Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της μονιμότητας, όχι του εφήμερου. Η αρχή στην οποία υπόκειται μπορεί να είναι αιώνια. Η ύπαρξη μιας ξεκάθαρης ιδέας είναι απαραίτητη στην αρχιτεκτονική”.
Manuel Aires Mateus
Η εννοιολογική αντίθεση που επιτυγχάνεται με μια διαρκή ταλάντωση μεταξύ συμπληρωματικών πτυχών μπορεί να βρεθεί σε μεγάλο μέρος του έργου τους. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί το House in Leiria (2005/2010), όπου η έρευνά τους για το έργο επικεντρώθηκε σε ένα σύνολο γνωστών αρχιτεκτονικών συστημάτων που έδωσαν μια αναγνωρίσιμη μορφή σε ένα αρχέτυπο. Ωστόσο, ως μέρος ενός συνόλου, τα συστήματα αυτά άλλαξαν εντελώς την αρχιτεκτονική σειρά των διαφορετικών τους γλωσσών και δημιούργησαν έναν διάλογο μεταξύ της εκμάθησης της λαϊκής γλώσσας και της σκόπιμης εφαρμογής της ελευθερίας των Aires Mateus.
Μια άλλη εξαίρεση είναι το σπίτι για ηλικιωμένους στο Alcacer do Sal (2004/2010). Στο κτίριο αυτό, το εσωτερικό και το εξωτερικό συνδέονται με την αίσθηση του πλήρους και του κενού, μεταξύ εμπειρίας και χώρου. Πρόκειται για ένα πείραμα με τη σύμπτωση της εγγύτητας, των εξυπηρετητικών και των εξυπηρετούμενων χώρων, τη δυνατότητα αντιπαράθεσης μεταξύ των υπαρχόντων και πιθανών πραγματικοτήτων, μεταξύ ακρίβειας και πιθανότητας, μεταξύ ατομικών εμπειριών και καθολικής γνώσης. Σε άλλες προτάσεις για δημόσια κτίρια, το στούντιο Aires Mateus χρησιμοποιεί τον ίδιο διάλογο μεταξύ της επιθυμίας για ουσιαστικότητα και των ειδικών συνθηκών της κάθε ευκαιρίας.
“Νομίζω ότι η αρχιτεκτονική καθοδηγείται από το ένστικτο. H έννοια του ενστίκτου είναι πολύ σημαντική. Δεν έχουμε χρόνο- πρέπει να αντιδράσουμε στα πράγματα. Το ένστικτο σημαίνει γνώση. Πρέπει να έχουμε γνώσεις σε πολλούς τομείς και να καταλάβουμε ότι είναι δυνατόν να τη χρησιμοποιήσουμε με ελεύθερο τρόπο. Συνδυάζουμε τη θεωρία και άλλα τεχνικά θέματα και διαλέγουμε από τα πεδία που θέλουμε και χρειαζόμαστε και τα χρησιμοποιούμε με κάποια ελευθερία. […]
Αυτό είναι το ένστικτο. Έχω ένα ένστικτο μόνο για πράγματα που ξέρω πώς να ελέγχω. Οδηγούμαστε από το ένστικτο. Η έμπνευση είναι ένστικτο. Αλλά για να έχουμε ένστικτο πρέπει να έχουμε γνώση, και μετά να αντιδρούμε”.
Manuel Aires Mateus
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα με μια φιλόδοξη πρόταση είναι το έργο για το Monitoring and Investigation Center of Furnas by Aires Mateus (2008/2010). Αυτό το κτίριο από πέτρωμα βασάλτη σέβεται αλλά ταυτόχρονα μεταμορφώνει το τοπίο. Οι τοίχοι που περιέχουν τους χώρους ορίζουν το όριο των οπτικών εσωτερικών – εξωτερικών σχέσεων, σχηματίζοντας ένα κανονικό, γεωμετρικά τετράγωνο εσωτερικό και ένα εξωτερικό που προσαρμόζεται στις τοπογραφικές ταλαντώσεις. Η πρόταση των Aires Mateus αντιμετωπίζει το προτζεκτ με μια κοινή γλώσσα, ένα ιδιωτικό λεξικό, μέρος της συνεχούς αναζήτησης μιας σκόπιμης διαχρονικότητας που τους επιτρέπει να οικοδομήσουν μια αφήγηση που γίνεται τρόπος θεώρησης του κόσμου.
Αυτή η ταύτιση με το περιβάλλον μπορεί επίσης να παρατηρηθεί στο Houses in Comporta (2008/2010), όπου η φυσική αίσθηση των αμμόλοφων εισβάλλει στην οικιακή σφαίρα, προβάλλοντας την ουσία της υπαίθριας ατμόσφαιρας στο εσωτερικό. Αυτά τα σπίτια είναι ένα υπόλοιπο από κάτι που προϋπήρχε και τώρα αναδύθηκε ξανά, ένας προβληματισμός σχετικά με την κατασκευή και την καταστροφή των βασικών δομών.
Η αρχιτεκτονίκη λοιπόν των Aires Mateus γίνεται αντιληπτη ως μια διαδικασία, ως μία συνάντηση του κενού και του πλήρους. Το κενό αντιμετωπίζεται ως μια επιτελεστική κίνηση μεταξύ υλικού και μη υλικού, εγκαθιδρύοντας μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σχέση, ένα παιχνίδι και μια αντιστροφή της μάζας και του χώρου, του παρόντος και της απουσίας, αυτού που είναι και αυτού που δεν είναι.
Τα κτίρια των Aires Mateus επομένως δεν αφορούν μόνο την κατοίκηση της στερεότητας, αλλά μάλλον τη δυνατότητα διόγκωσης και συρρίκνωσης των χώρων σε ταλάντωση. Στο έργο τους, δεν υπάρχει μόνο ένα κοίλωμα που κόβει την ανάσα, αλλά η ίδια η αναπνοή – στερεά σώματα που εμψυχώνονται από την εισπνοή και την εκπνοή.
“Νομίζω ότι είναι κάτι που δεν μπορείς να αποφύγεις. Είναι κοινό λάθος να αποφεύγεται αυτή η ιδέα – η ανάγκη να χτίσουμε και να ορίσουμε τον χώρο με την υλικότητα. Αν κοιτάξετε πίσω στις αρχές του 20ού αιώνα, προσπαθούσαν να επιτύχουν ένα όριο όπου ήταν δυνατόν να ορίσουν το εσωτερικό και το εξωτερικό με τη χρήση του γυαλιού. Αλλά τώρα γνωρίζουμε, μπορούμε να διαφοροποιήσουμε τις δύο συνθήκες του χώρου μέσω της υλικότητας. Πρέπει να το χρησιμοποιήσουμε ως ένα είδος ανοιχτού πεδίου. Δεν ασχολούμαστε μόνο με τη σχέση με το εσωτερικό του χώρου αλλά και τη σχέση με το εξωτερικό.
Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η αρχιτεκτονική είναι για τη ζωή. Πρόκειται για κοινή λογική. Πρέπει να σχεδιάζουμε από το κέντρο, από το έσω. Η αρχιτεκτονική έχει να κάνει με τη ζωή μέσα σε αυτήν και δεν έχει ποτέ να κάνει αποκλειστικά με τον σχεδιασμό. Πολύ συχνά, την ταυτίζουμε με την ιδέα ενός ενδιαφέροντος σχήματος ή ενός απλού σχεδίου. Οφείλουμε πάντα να μιλάμε για την πραγματική ζωή στην αρχιτεκτονική – αυτή είναι η έννοια που συχνά παραμελείται“.
Manuel Aires Mateus
Αρθρογράφηση
Γερογιαννάκη Μ. Α.
Bibliography
EL CROQUIS 186_ AIRES MATEUS, en el corazón del tiempo, Madrid 2016
Interview with Manuel Aires Mateus by Marianne Calvelo
Jenner Ross, Making Emptiness: Aires Mateus, paper presented at ARCHTHEO’15 Conference, Istanbul